سینماروزان/میثم اسماعیلی: درهم، بی‌نظم، در آستانه اضمحلال، پرخاشگر، عصبی، ناتوان در تعریف وضع موجود، ناتوان در پیدا کردن راه حل معقول و… اینها تنها نمونه‌هایی از تصویر سینمای ایران در سال پیش‌روست به گواه آنچه در گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری آمده است، مرکزی که قاعدتا نزدیک رئیس‌جمهور و وزیر ارشاد و رئیس سازمان سینمایی است و عجیب است که اینچنین تند و تلخ به جشنواره تاخته باشد. گزارش تندی که تا امروز معترض‌ترین منتقدان دولت و سازمان سینمایی هم شبیه آن را ارائه نداده‌اند حتی با شدت و تندی چند برابر کمتر!
به گزارش سینماروزان و به نقل از روزنامه «جام جم» گزارشی که چندی پیش منتشر شد و روایتی تلخ از وضعیت سینمای ایران در جشنواره فیلم فجر دارد، روایتی عاری از هر گونه امید به مفاهیم مهمی همچون جامعه، زنان، خانواده، هویت، اخلاق و دین.
کارشناسان مرکز استراتژیک ریاست جمهوری قرار بود در این گزارش پاسخی داشته باشند به این‌که فیلمهای جشنواره فجر 96 چه تصویری درباره کشور ایران عرضه می‌دارند و فیلمسازان چه ذهنیت و تصویری درباره مسائل و وضعیت فعلی کشور دارند؟ پاسخی که به واسطه آن حتما می‌توانستند به این نکته پی ببرند که تصویرِ ترسیم شده از «ایرانِ 96»، نسبت به آنچه که در واقع هست، تصویری زشت‌تر است یا زیباتر؟
گزارش منتشر شده پس از مشاهده و تحلیل 22 فیلم جشنواره سی و ششم فیلم فجر توسط گروه پژوهشی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری ذیل مفاهیم 13گانه‌ای همچون جامعه، خانواده، انسان، زنان، تکنیک و تکنولوژی، آینده و امید، تقابل نسلی، قانون، عقلانیت و پیشرفت، اخلاق، امنیت و آزادی، هویت ملی، آسیب‌ها و مسائل اجتماعی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
هرچند بررسی فیلمهای بخش مسابقه سینمای ایران در جشنواره سی و ششم، شاید تصویر کامل و جامعی از کارنامه سینمای ایران در یک‌سال اخیر را ارائه نکند، اما بی‌شک سینمای موردنظر و حمایت سیاستگذاران سینمای ایران را نشان می‌دهد.
جالب این‌که در سال‌های متمادی، سیاستگذاران سینمای ایران برنامه‌ها و سیاست‌های خود را از طریق جشنواره فیلم اعلام کرده و جشنواره را محملی برای بررسی کارنامه یک‌سال فعالیت سینمای ایران تلقی کرده‌اند. از سوی دیگر سینما را همواره آینه تمام‌نمای جامعه می‌دانند. آن‌طور که گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک درباره وضعیت سینمای ایران در سال پیش رو نشان می‌دهد نباید چندان امیدی به جامعه پیش رو که دولتش نزدیک به طیف گزارش‌دهنده است را داشت! جالب‌تر این‌که به باور کارشناسان این مرکز گزارش منتشر شده نمایانگر «تصویر ایران» در «ذهن هنرمندان»، در سال پنجم فعالیت دولت تدبیر و امید است. آیا با این اوصاف می‌توان نتیجه گرفت حاصل پنج سال فعالیت این دولت در حوزه سینما به گواه نتایج کارشناسان این دولت چگونه بوده است؟
کارشناسان مرکز بررسی‌های استراتژیک چه کسانی‌اند؟
در سایت مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری نام 17 کارشناس به چشم می‌خورد. از حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور که به‌عنوان رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری گرفته تا افرادی نظیر مهدی آهویی، پژوهشگر ایرانی حوزه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، سلیمان پاک سرشت جامعه‌شناس و عضو شورای علمی پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری، شهربانو تاجبخش استاد مؤسسه مطالعات سیاسی پاریس و مشاور مسائل ضدتروریسم سازمان ملل در آسیای مرکزی، جعفر توفیقی مشاور عالی پیشین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران، محمد فاضلی جامعه‌شناس و استادیار دانشگاه شهیدبهشتی، عباس ملکی دکترای مدیریت استراتژیک و دانشیار سیاست‌گذاری انرژی در دانشگاه صنعتی شریف و دکتر مجید تفرشی تاریخ نگار، صنعت‌پژوه ایرانی مقیم لندن و پژوهشگر در آرشیو ملی بریتانیا حضور دارند.
جامعه؛ در غیاب امید
به باور کارشناسان مرکز استراتژیک ریاست‌جمهوری تصویر جامعه ایران در مجموع فیلمهای جشنواره فجر 96، «تصویرِ جامعه‌ای درهم، بی‌نظم، در آستانه اضمحلال است و در آن تضاد طبقاتی به بیانی سطحی ارائه شده‌است؛ جامعه‌ای که هیچ نشانه‌ای از گذشته افتخارآمیز ندارد، زمان حال در آن به حالت تعلیق درآمده است و آتیه روشنی از خلال فیلم‌ها برای آن ترسیم نمی‌شود. تلاش‌ها در تصاویر ارائه شده روی پرده سینمای جشنواره سی‌وششم به هم‌افزایی امیدبخشی راه نمی‌برد؛ چنین وضعیتی در غالب فیلمهای به نمایش درآمده بارز و برجسته است.» این گزارش برای نشانه‌های این نتایج مصداق‌هایی هم دارد. تنش دائمی زن و شوهر در فیلم «اتاق تاریک» ساخته روح‌ا… حجازی و رابطه‌ای آشفته، پرخاشگرانه و عاری از احترام و اعتماد در این فیلم نمونه‌ای از نتایج این گزارش است. استهزای طبقات فرودست در فیلم «دارکوب» بهروز شعیبی و تصاویری غیرقابل باور از جامعه‌ای درگیر در مناسبات نابرابر در فیلم «امیر» ساخته نیما اقلیما مثال‌های گل‌درشت گزارش منتشر شده از مفهوم خانواده در فیلمهای جشنواره است. در مجموع، تصویر جامعه ایران در فیلمهای فجر 96 به باور این کارشناسان نشان‌دهنده غیابِ «آرامش، امید، پیشرفت و رویا‌پردازی» است و «مهاجرت» نوعی پاسخ به غیابِ آن چیزی است که در ایران دست‌یافتنی ترسیم نمی‌شود.
انسان؛ در جستجوی خوشحالی
منظور از انسان، شخصیت‌هایی هستند که مولفه‌های قهرمان را ندارند بلکه به شخصیت‌های اصلی و فرعی فیلم‌ها اشاره دارد که ابرقهرمان نیستند. اگر این تعریف را بپذیریم آن‌طور که گزارش منتشر شده نشان می‌دهد «در فیلمهای جشنواره سی و ششم انسانِ راضی و خوشحال، نادر است. شخصیت‌های فیلم‌ها، هیچ‌یک انسانی «پذیرفتنی» نیستند که بتوانند تبدیل به الگو شوند؛ انسان‌های معقول و معمولی که ما به عنوان تماشاگران بتوانیم خود را در جایگاه آنها بگذاریم. یعنی، انسانی که حداقل یک ارزش در او تبلور پیدا کرده باشد، قابل مشاهده نیست.» بنابراین، همان‌گونه که انسانِ ناراضی ناخوش احوالِ بی‌آینده و ناامید، نمی‌تواند در خود تعادل برقرار کند، جامعه برآمده از چنین انسان‌هایی نیز هیچ‌گاه نمی‌تواند به تعادل برسد. میل به فرار یکی از مصداق‌های نتایج این گزاره است؛ مثال‌هایش هم فراوان. پناه بردن فرید فیلم «شعله‌ور» به روستاهای سیستان و بلوچستان و البته چاره کار غزل در فیلم «امیر» برای مهاجرت به کانادا نمونه‌هایی از این میل به فرار است. ضمن این‌که این نارضایتی انسان‌های تصویرشده، منجر به عدم وفاداری آنان به خانواده‌هایشان می‌شود.
گسست نسلی؛ نگاهی سطحی
تکلیف سینمای ایران در این حوزه بیش از پیش معلوم است چرا که به باور کارشناسان این مرکز مفهومی به نام گسست نسلی با مفهوم دیگری به نام تفاوت نسلی اشتباه گرفته شده است. شاهد این مدعا کاستن بحث مهمی به نام گسست نسلی به تعارض والدین با فرزندان است. اما با همه این تفاسیر نظر کارشناسان در این حوزه بر این است که «گسست نسلی در ایران به گونه‌ای تصویر شده است که گویی فقط جامعه ایران درگیر این مساله است و این در حالی که است تفاوت نسلی امری طبیعی و نشانگر تحرک اجتماعی است.» چنین برخورد سطحی با مساله گسست نسلی را می‌توان در فیلم‌هایی مثل لاتاری، چهارراه استانبول، به وقت شام، جشن دلتنگی و امیر مشاهده کرد که در همه آنها، از قضا، نسل قبل به دلیل گسست نسلی استیضاح می‌شود.
خانواده؛ تنش بی‌انتها
آن‌طور که گزارش منتشر شده نشان می‌دهد «تصویر خانواده در فیلمهای جشنواره سی و ششم، تصویری ناقص، در حال اضمحلال و با صورتی غیرطبیعی است» و این در حالی است که مطالعات تجربی در حوزه جامعه‌شناسی خانواده چنین تصویری از خانواده ایرانی به دست نمی‌دهد. به باور کارشناسان این مرکز « بدون اغراق، در هیچ فیلمی خانواده‌ای کامل و بسامان تصویر نمی‌شود. ایراد بارز در فیلمهای جشنواره سی‌وششم این است که گره‌ها و بحران‌های خانوادگی در انتهای فیلم سامان نمی‌یابند. خانواده دوباره در صورت و شکلی بهبودیافته یا باتجربه‌تر از قبل بازسازی نمی‌شود و خانواده با بروز بحران از هم می‌پاشد.» در مورد مفهوم خانواده در سینمای فجر امسال هم مصداق‌های فراوانی وجود دارد. «چهارراه استانبول»، «مصادره»، «جشن دلتنگی»، «لاتاری»، «امیر»، «دارکوب»، «اتاق تاریک»، «شعله‌ور»، «عرق سرد» و… نمونه‌هایی از نمایش خانواده‌های پراکنده، غیرمنسجم و از هم‌پاشیده است. در جمع‌بندی تصویر خانواده در فیلمهای فجر 96، بر اساس گزارش مرکز استراتژیک ریاست جمهوری باید از تنشی دائمی سخن گفت که هیچ‌گاه از نقطه ناسازگاری به سازگاری نمی‌رسد. به عبارت دیگر، تنش خانواده‌ها، نافرجام و بی‌انتها است.
امید؛ مرثیه‌ای بر یک رویا
آن‌طور که گزارش منتشر شده نشان می‌دهد «مجموع فیلمهای جشنواره فجر 96 فاقد رویا و فانتزی هستند. در این فیلم‌ها اغلب شاهد آسیب‌ها و مسائل اجتماعی هستیم که در سبک و سیاقی عریان و در قالب نوعی رئالیسم بسیار تلخ، کور و بی‌انتها ارائه شده‌اند. در دل این رئالیسم خام، چندان آینده روشنی ترسیم نمی‌شود.» آن‌طور که کارشناسان این مرکز معتقدند این فیلمهای جشنواره فجر فاقد افق هستند و بی‌آیندگی، ناامیدی و دنیای بدون فانتزی و رویا، بر فیلمهای مشاهده شده در جشنواره 96 چیره است.
دین؛ اخلاقی که دیده نمی‌شود
حضور اندک مناسک و نمادهای دینی از دیگر ایرادهای جشنواره فیلم فجر به گواه گزارش منتشر شده است. آنها معتقدند «دین پشتوانه اخلاق اجتماعی نیست و در استدلال‌ها، نظام‌های گفتمانی و… اساسا حضور دین دیده نمی‌شود.» فیلم لاتاری ساخته محمد‌حسین مهدویان مثال این بخش در این گزارش است. در این فیلم، ایراد گرفتن امیرعلی از آرایش و پوشش نوشین و نیز تلاش امیرعلی برای انتقام‌گیری، بدون پشتوانه دینی است. به عبارت دیگر، توجیه کننده رفتار و استدلال‌ها نه نظام ارزشی دینی یا حتی نوعی اخلاق سکولار، بلکه تنها عقل متوسط رایج است.
دیگر مفاهیم
گزارش منتشر شده حوزه‌های دیگری در سینمای ایران را هم آسیب‌شناسی کرده است. تکنیک و تکنولوژی یکی از آنهاست. کارشناسان این مرکز بر این باورند که به دلیل تکیه زیاد به تکنولوژی، ممکن است برخی مفاهیم ارزشی مورد اغفال قرار گیرد و «تکنیک‌ها» جایگزین «ارزشها و عواطف» شود. «امنیت و آزادی» دیگر موضوع این گزارش است که حکایت از این دارد که در فیلمهای بخش مسابقه جشنواره فجر 96، مفهوم آزادی بیش از هر چیزی به «آزادی اجتماعی» محدود شده است. «هویت ملی» دیگر موضوع مورد بررسی در فیلمهای جشنواره امسال است. موضوعی که کارشناسان مرکز استراتژیک معتقدند عدم وجود نوعی تعلق ملی، جلوه‌ای در غیاب چنین «ما»ی جمعی و ملی است. و بالاخره موضوع «آسیب‌های اجتماعی» است که مورد بررسی کارشناسان این مرکز قرار گرفته است. در این موضوع هم آن‌طور که گزارش منتشر شده نشان می‌دهد سینمای جشنواره سی و ششم، سینمای «جامعه آسیب‌زده» است. آسیب‌های اجتماعی بیش از هر چیزی در مرکز روایت‌ها قرار دارند. اما در عین حال، راه‌ها و روش‌های مناسب، مقبول و اجتماع پذیرفته‌شده‌ای برای مواجهه با آسیب‌های اجتماعی به مخاطب ارائه نمی‌شود.
زنان؛مادرانِ فراموشی
اهمیت موضوع زنان آنقدر بوده است که جایگاه زنان در سینمای ایران سال 96 را زیر مجموعه‌ای از مفهوم خانواده ندانند و کارشناسان این مرکز به بررسی جداگانه بپردازند. آن‌طور که در این گزارش می‌توان دید « تصویر زنان در عموم فیلمهای جشنواره سی و ششم، تصویر افرادی پرخاشگر و عصبانی است. دختران نیز در چارچوب‌های مردسالارانه، قربانی غرور، تعصب، کامیابی و جبران ناکامی مردان تصویر شده‌اند.» آن‌طور که این گزارش حکایت دارد چندان امیدی به نمایش مادران در فیلمهای جشنواره هم نباید داشت چرا که در بخشی از این گزارش آمده است «به لحاظ پذیرش نقش، مفهوم مادری در زنان تصویر شده فیلم‌ها بسیار کمرنگ است. ناتوانی در مدیریت خانواده و فرزندان، ضعف در برقراری ارتباط عاطفی و احساسی با اعضای خانواده و انفعال در پیشبرد داستان فیلم‌ها از جمله ویژگی‌های مادران تصویر شده در این فیلم‌ها است.» مثال‌ها در این مورد هم فراوان است. کاستن نقش مادرانگی به تولید مثل در فیلم «خجالت نکش» ساخته رضا مقصودی و حضور مادری بدخلق، بددهن و پرخاشگر که کسی به حرف او توجه نمی‌کند در فیلم «مغزهای کوچک زنگ‌زده» هومن سیدی نمونه‌های دم دستی از این موارد هستند. به اعتقاد کارشناسان مرکز استراتژیک ریاست جمهوری حضور زنان به عنوان شخصیت‌های اصلی در فیلمهای امسال نیز کمرنگ بود و این موضوع حتی در انتخاب نامزدهای بهترین بازیگر زن نیز اثرگذار بود.
قانون؛ سینمای قانون‌گریز
قانون به نظر کارشناسان این مرکز نه در متن که همواره در حاشیه است. به گواه گزارش منتشر شده در فیلمهای جشنواره امسال «قانون، گره‌گشا و حلال مشکلات شخصیت‌های فیلم‌ها نیست. تنها در فیلم جاده قدیم، قانون صرفا محترم شمرده می‌شود و در فیلم عرق سرد تلاش‌ها معطوف به تغییر یک قانون ناعادلانه است. در سایر فیلم‌ها به دلیل در حاشیه بودن قانون و یا ناکارآمدی آن، شخصیت‌های فیلم‌ها، شخصا به دنبال حل مشکلات می‌روند.» انتقام‌گیری در «لاتاری»، برخورد نامناسب با اسماعیل در فیلم «مصادره» و فریب پلیس به عنوان نماینده قانون در فیلم «سوءتفاهم» نمونه‌هایی از ناکارآمدی و در حاشیه بودن قانون را در این فیلم‌ها بازنمایی می‌کند.
پیشرفت؛ فیلمهای بی مساله
پیشرفت در حالی یکی از شعارهای اصلی دولت دوازدهم بوده است که گزارش منتشر‌شده از سوی نهاد وابسته به این دولت نشان می‌دهد در مجموع فیلمهای بخش مسابقه جشنواره فجر 96، «اساسا پرسشی از توسعه و پیشرفت در آنها مطرح نمی‌شود» . نتایج حاصل از بررسی موضوع پیشرفت در سینمای ایران نشان از «بی‌مساله» بودن فیلمهای جشنواره فیلم فجر 96 در مواجهه با اقتصاد سیاسی ایران معاصر است. به باور کارشناسان مرکز استراتژیک ریاست جمهوری جامعه تصویر شده در فیلمهای امسال، جامعه‌ای ایستا، بدون پیشرفت و فاقد الگوهای عقلانی لازم برای نیل به آینده روشن است.
